स्वस्थानी व्रत कथा मूलतः देवी स्वास्थानीको पूजा गर्ने गरिन्छ,  जसलाई एक सबैभन्दा शक्तिशाली देवीको रूपमा मानिन्छ । स्वस्थानी मातालाई अष्ट मातृकाका नामले पनि चिनिन्छ । माताको अष्टरुप महाकाली, ब्राह्मी, महेश्वरी, बैष्णवी, बराही, इन्द्रायणी, कौमेश्वरी र चामुण्डा हुन् । 
स्वस्थानी पौष शुक्ल पूर्णिमाबाट सुरु भई माघ शुक्ल पूर्णिमामा समापन हुन्छ । यस अवधिमा स्वस्थानी कथा पाठ गर्ने गरिन्छ र धेरै जसो महिलाहरुले राम्रो वर का साथै श्रीमानको लामो आयुको लागि व्रत बस्ने चलन छ । यो परम्परा अनुसरण गर्न  वा एक महिनाको लागि उपवास गर्नु अनिवार्य पनि छैन । स्वस्थानी व्रत कथा पढ्ने व्यक्तिले अविर, रक्त चन्दन, सिन्दूर, केसरी, केसर, जौ, तिल, फूल, धुप, बत्ती, दियो जस्ता पवित्र भेटी लिएर पुस्तकको पूजा गर्नुका साथै बत्तीहरु बाल्ने गर्छन् । 
सांखुमा स्वस्थानी माताको पवित्र स्थान शालिनदीमा पनि पूरै महिना भव्य मेला लाग्छ । नेपालभरि भक्तहरू शालिनादी नदीमा देवीको पूजा गर्न र पवित्र स्नान गर्न आउँछन् । कथाको अन्तिम दिनमा मानिसहरूले विशेष प्रतीकात्मक पूजा गर्दछन्  जहाँ मानिसहरूले “ॐकार” तामाको थालमा लेखी पूजा गर्ने गर्दछन् । 
स्वस्थानी व्रतकथा किताबमा भगवान् कुमार (भगवान शिव र देवी पार्वतीको जेठो छोरा) र  अगस्त्य मुनि (एक संत) को कथा कथाहरूको श्रृंखला छ । यो भनिन्छ जब अगस्त्य मुनि यो ब्रह्माण्ड कसरी उत्पत्ति भएको जान्न चाहन्थे र कुमारले यी सबै कथाहरू बयान गर्न शुरू गरे जसमा ३१ अध्यायहरु छन् ।